شستشو دهنده و ضدعفونی کننده کانال ریشه و انواع آن
میکروارگانیسم یا به زبان ساده تر، میکروب ها یک موجود زنده به حساب می آیند. این موجودات میکروسکوپی بوده و برای مطالعه آن ها باید به زیرشاخه میکروب شناسی مراجعه کرد. میکروارگانیسم ها می توانند قارچ، باکتری، آرچیا یا آغازیان باشند اما شامل ویروس ها و پرایون ها نمی شوند. بنابراین متوجه شدیم که میکروارگانیسم ها ویروس نیستند. حفره دهان جایگاه میکروارگانیسم هاي متفاوتی می باشد. چیزی در حدود 400 میکروارگانیسم که بشر حدود 50 سال گذشته را صرف از بین بردن آن ها کرده است و به تازگی متوجه شده که این میکروب ها انواع مفیدی نیز دارند که به تسریع سیستم ایمنی بدن و هضم غذا کمک می کنند.
اما این میکروب ها اگر از نوع مضر باشند، مهمترین عامل آسیب رسان به بافت پالپ بوده و هدف اصلی از درمان هاي اندودنتیک نیز حذف كامل یا به حداقل رساندن این میکروارگانسیم ها است. اما حذف میکروارگانیسم ها از کانال های عفونی کار ساده ای نیست. حذف عفونت پیش از پرکردن کانال، شانس موفقیت درمان را بالا می برد. برعکس، در صورت باقی ماندن یا نفوذ مجدد میکروارگانیسم ها به داخل کانال پس از پرکردگی یا درمان ریشه کانال، خطر شکست درمان را بسیار افزایش می دهد. برای کاهش تعداد میکروارگانیسم های سیستم کانال ریشه از روش های مختلف اینسترومنتیشن*، شستشوی کانال و داروهای داخل کانال استفاده می شود. عوامل شیمیایی همراه با اینسترومنتیشن با هدف پاکسازی کامل تمام سطوح سیستم کانال ریشه، رکن اساسی درمان اندودنتیک را تشکیل می دهند اما این کار به تنهایی کافی نیست. شستشوی کانال تکمیل کننده اینسترومنتیشن است که به حذف بقایای بافتی و میکروارگانیسم ها کمک می کند.
به طور کلی درمان کانال ریشه شامل مراحلی مانند آماده سازی و دسترسی به حفره اندو، تعیین مکان دقیق کانال‌های ریشه، اینسترومنتیشن (instrumentation)*، ایریگیشن یا آبیاری (irrigation) و ضدعفونی سازی (disinfection) پیش از پر کردن ریشه و ترمیم کرونال دندان است.
* با استفاده از ابزار دندانپزشکی تا جای ممکن آلودگی و عفونت ها را از داخل کانال ریشه حذف می کنیم.
ضدعفونی کننده کانال چیست؟
شستشوی کانال و ضدعفونی کردن آن تکمیل کننده اینسترومنتیشرن است که به حذف بقایای بافتی و میکروارگانیسم ها کمک می کند. برای رسیدن به این هدف، روش شستشوی کانال نقش مهمی دارد. نتایج حاصل از شستشوی کانال به عملکرد ماده شوینده و قابلیت تماس با میکروارگانیسم ها و باقی مانده های بافتی بستگی دارد. برای شستشو و ضدعفونی کانال ریشه از مواد مختلفی استفاده می شود که در این مقاله به بررسی آن ها می پردازیم.
انواع شستشو دهنده و ضدعفونی کننده کانال ریشه
خمیر آماده سازی کانال ریشه یا EDTA
آرسی پرپ یا خمیر آماده سازی کانال ریشه، یک ماده شیمیایی است که برای آماده سازی شیمیایی و مکانیکی برای تمیز کردن و کانال ریشه کاربرد دارد. استفاده از واژه آرسی پرپ برای خمیر آماده سازی کانال ریشه که داخل آن EDTA که مخفف Ethylene diaminete traacetic acid باشد استفاده میشود اما این موضوع به غلط جا افتاده است زیرا اولین بار کمپانی پریمیر دنتال آمریکا یک خمیری تولید کرد که خواص خیلی خوبی داشت و اسم این ماده را آرسی پرپ ( RC Perp ) گذاشت. ادتا (Edta) در واقع یک پلی آمینو کربوکسیلیک اسید با فرمول شیمیایی 2[CH2N(CH2CO2H)2] است. امروزه، EDTA عمدتا از اتیلن دی آمین (1،2-دی آمینو اتان)، فرمالدهید (متانال) و سیانور سدیم سنتز میشود. ادتا در دو نوع ادتا 2 سدیم و دیگری ادتا 4 سدیم تولید می شود که هر دو از نظر ساختار شیمیایی و سطح pH متفاوت هستند، اما تقریبا کاربردهای مشابهی دارند. EDTA یک عامل chelating* است؛ که با یون کلسیم ساختار دندان (مخصوصا عاج) ترکیب شده و آن را از ساختار دندان جدا می‌کنند که منجر به نرم شدن عاج و حذف لایه اسمیر میشود.*Chelating یا همان کلاته توانایی ایجاد پیوند با یون های فلزی را دارند و به مجموع یون فلز و عامل کلاته کننده ” کلاته ” گفته میشود.
نحوه عملکرد EDTA
EDTA یک مولکول پیچیده با ساختاری پنجه مانند است که به یون‌های فلزی دو ظرفیتی و سه ظرفیتی مانند کلسیم و آلومینیوم متصل شده و آن‌ها را ضبط می‌کند و یک ساختار حلقه ای پایدار ایجاد می‌کند. EDTA پروتئین‌های سطح باکتری را با ترکیب با یون‌های فلزی از پوشش سلول که منجر به مرگ باکتری میشود، از بین می‌برد.
منبع: مقاله Irrigation: When to Use What وب سایت dentistrytoday در تاریخ 30 ژوئن 2011
هیپوکلریت سدیم
هیپوکلریت سدیم (Sodium hypochlorite) که با نام های آب ژاول، مایع سفیدکننده و یا وایتکس شناخته می شود یک ترکیب شیمیایی با فرمول NaClO است. هیپوکلریت سدیم یک محلول رقیق سبز مایل به زرد است که به عنوان ماده ضد عفونی کننده و سفید کننده خانگی نیز مورد استفاده قرار می گیرد. این مایع با وجود برخی معایب، شایع ترین شوینده اندودنتیک (Endodontic) نیز هست. این شوینده ها قطعا معایبی دارند و ایده آل نیستند به طور مثال سدیم هیپوکلریت قادر به حذف لایه اسمیر* (Smear Layer) ایجاد شده بر روی دیواره‌های کانال ریشه که در تماس با ابزارهای آماده سازی روتاری قرار می‌گیرند نبوده و این موضوع به عنوان نقطه ضعف اصلی این ماده به شمار می‌رود. حذف لایه اسمیر یک جزء بسیار مهم از فرآیند درمان در نظر گرفته میشود. چرا که این لایه حاوی میکروارگانیسم‌ها و آنتی ژن های میکروبی نهفته در ترکیب آمورف دنتین ارگانیک و غیرارگانیک و بافت نکروتیک بوده و حذف آن در ضدعفونی سازی روت کانال نقش مهمی دارد. برای حذف این لایه اسمیر می‌توان از محلول 17% از ترکیب EDTA استفاده نمود. در ضمن هیپوکلریت یکی از قوی ترین و ارزان ترین شستشودهنده های کانال ریشه است که توانایی بالایی در حل کردن بافت دارد.
منبع: مقاله GUIDELINES FOR USING SODIUM HYPOCHLORITE AS A DISINFECTANT FOR BIOLOGICAL WASTE از دانشگاه Western کانادا
*لایه اسمیر لایه ای است که بعد از کانال ریشه در دیواره کانال ریشه یافت می شود و از بقایای ریز بلورها و ذرات آلی تشکیل شده است. اولین بار در سال 1975 به این لایه شاره و از آن زمان تحقیق برای ارزیابی اهمیت آن در نفوذ باکتری ها به لوله های عاجی و تأثیرات آن در درمان ریشه شروع شد. به طور کلی تر ، این یک لایه آلی است که در تمام سطوح سخت دندان یافت می شود.
نحوه نگهداری از هیپوکلریت اسید
این ماده باید در دمای بین 2 تا 8 درجه سانتی گراد نگهداری شود. این مواد را می توان بسته به نوع نگهداری بین 6 ماه تا یک سال نگهداری کرد و بهتر است از سایر مواد شستشو دهنده کانال جدا نگه داشته شود.
فرموکروزول (Formo Cresol)
فرموکروزول مخلوطی از فرمالین، کرزول و گلیسیرین است که در دندانپزشکی برای پالپوتومی دندان‌های شیری و به عنوان یک داروی موقت داخل کانال در طول درمان ریشه استفاده میشود. فرموکرزول بیش از 100 سال است در دندانپزشکی و بیش از 80 سال انحصارا برای پالپوتومی در دندان‌های شیری سابقه دارد. این ماده توسط Buckley در سال 1904 با مخلوط کردن قسمت‌های مساوی فرمالین و تری کرزول برای تثبیت بافت پالپ معرفی شد. در سال 1930،فردی به نام Sweet از ترکیب این ماده با 19 درصد فرمالدئید و 35 درصد کرئوزول برای مومیایی کردن یا تثبیت بافت پالپ استفاده کرد. این مومیایی کردن درواقع با گرفتن باکتری های موجود در دهان اتفاق می افتاد. بنابراین باعث شد تا به مرور از این ماده برای ضدعفونی کردن و از بین بردن باکتری های کانال ریشه استفاده شود.
کلروهگزدین (chlorhexidine)
یکی دیگر از مواد مناسب برای شست و شوی کانال ریشه دندان کلروهگزدین است. کلروهگزیدین با مهار باکتری های گرم منفی مانند انتروکوکوس فتالیس تاثیر بسزایی در کاهش احتمال برگشت عفونت های پس از روت کانال تراپی دارد. در سال 1940 در تلاش برای پیدا کردن داروی مؤثر برای بیماری مالاریا، دانشمندان به گروهی از مواد به نام بیس بیگوانید دست پیدا کردند که از این میان کلر هگزیدین در سال 1954 در انگلستان به عنوان ضد عفونی‌کننده زخم، نظافت پوست و ضد عفونی کردن قبل از جراحی به بازار عرضه شد. از این رو این ماده علاوه بر شستشوی کانال دندانی کاربردهای دیگری نیز دارد.
*بیسبیگوانید دسته ای از ترکیبات شیمیایی هستند که به دلیل خواص ضد باکتری شناخته می شوند.
سایر کاربردهای کلروهگزدین
در مطب دندانپزشکی بلافاصله یا قبل از استفاده از ابزار روتاری یا چرخنده و دستگاه های جرم گیری، آن ها را با مایع کلروهگزدین در اولتراسونیک ضدعفونی می کنیم.
مصرف کلرهگزیدین توسط بیمار شانس پخش میکروب های قابل انتقال در محیط مطب را کم کرده و آلودگی محیط کلینیک را کاهش می‌دهد. بنابراین بهتر است از این مایع در لیوان شست شوی دهان بیمار استفاده کنیم.
در دندانپزشکی ترمیمی قبل از ترمیم حفره ، استفاده از یک پنبه آغشته به کلرهگزیدین 12/0 درصد و یا ترجیحا 2 درصد تاثیر بسزایی در کاهش حساسیت های پس از ترمیم حفره دارد.
در ترمیم های کامپوزیتی در صورتی که از سیستم های باندینگ سلف اچ استفاده می کنیم، بعد از تراش حفره با پنبه آغشته به کلرهگزیدین میکروارگانیسم ها را پاکسازی می کنیم و دبری های ناشی از تراش دندان را بر می داریم. سپس پرایمر و ادهزیو سلف اچ بر اساس دستورالعمل کارخانه سازنده مورد استفاده قرار می گیرند.
مقاله The Advantages and Disadvantages of Chlorhexidine Mouthwash وب سایت healthline به تاریخ 24 سپتامبر 2018
آرسی پرپ (RC Prep) یا نرم کننده کانال ریشه
این ماده دارای خاصیت لوبریکیت (Lubricate) یا روان کننده در کانال است تا از شکستگی یا گیر کردن فایل در دندان جلوگیری کند. علاوه بر این خاصیت اکسیداسیون این ماده باعث شده تا بتواند کانال ریشه را از لایه اسمیر و باکتری های سطحی پاکسازی کند. این ماده دارای اوره و ادتا (EDTA) نیز هست. RC-PREP که یکی از معروف ترین مواد شست و شو دهنده و لغزنده کننده کانال است، در آب حل نمی شود. یکی از رایج‌ترین مواد شستشو دهنده و لغزنده ساز کانال است که خاصیت chelating کلسیم را داراست. این ماده خمیری شکل حاصل ترکیب EDTA و پراکسید اوره است. به دلیل واکنش هیپوکلریت‌سدیم و پراکسید اوره و تولید حباب در معلق‌شدن دبری های عاجی موثر است. برای مطالعه دقیق تر و بهتر در مورد آرسی پرپ ها می توانید به مقاله "3 کاربرد آرسی پرپ دندانپزشکی که نمی دانید" مراجعه کنید.
منبع: مقاله RC-Prep now CE certified از British Dental Journal به نقل از وب سایت Nature
یک شستشودهنده کانال خوب چه ویژگی هایی دارد؟
حل کردن دبری‌ها و بافت‌ها، کشش سطحی کم، توانایی لغزنده سازی وسایل یا لوبریکت مناسب، توانایی ضدعفونی کردن کانال، حذف لایه اسمیر، تعداد دفعات و مدت زمان لازم برای اثر بخشی از جمله معیارها در انتخاب یک محلول شستشو دهنده مناسب است. آب مقطر که یکی از محلول های شستشودهنده کانال محسوب می شود، کمترین اثر را در بین تمامی شستشودهنده ها دارد. محلول نرمال سالین نیز اگرچه پرکاربرد ترین ماده شستشو دهنده کانال دندان میان دندان‌پزشکان است اما اثربخشی چندان مناسبی در مقایسه با سایر شستشودهنده ها ندارد.
چگونه از محلول های شستشودهنده کانال استفاده کنیم؟
برای شروع درمان روت کانال ابتدا از ابزاری به نام فایل استفاده می کنیم که می توانید برای آشنایی بیش تر با این ابزار به مقاله "فایل دندانپزشکی و انواع آن" مراجعه کنید. با بالا و پایین کردن فایل در محفظه پالپ آن را تمیز می کنیم. به این صورت دیواره های مجرای ریشه تراشیده و تمیز می شوند. در بعضی مواقع ممکن است نیاز باشد که از چندین فایل استفاده کنیم به این ترتیب که قطر هر فایل از فایل قبلی بزرگ تر باشد. این روش برای مواقعی به کار می رود که برخی آلودگی ها در دیواره مجرای ریشه فرو رفته باشند و تنها با این روش از بین می روند. سپس به مهم ترین مرحله روت کانال یعنی شستشوی کانال ریشه می رسیم. در شستشوی کانال ریشه به یک سرنگ شستشو و یک سر سوزن مناسب نیاز داریم. سپس مقداری از محلول شستشو دهنده را داخل سرنگ کشیده و با استفاده از سر سوزن مناسب داخل ریشه دندان هدایت می کنیم. این سرنگ ها با گنجایش 5،10 و 20 سی سی در بازار موجودند. به ویدیو زیر توجه کنید.
در هنگام استفاده از شستشودهنده کانال چه نکاتی را رعایت کنیم؟
بیشترین تاثیر محلول های شستشو هنگامی است که دمای مناسبی داشته باشند و در کانال های شکل‌داده شده استفاده شوند و زمان کافی برای تاثیر به آن ها داده شود.
عمق نفوذ سوزن نیز تاثیر زیادی بر کیفیت شستشو دارد. با افزایش عمق نفوذ، نواحی بیشتری از کانال شسته می‌شوند اما احتمال خروج مواد شستشو به فضای ورای کانال نیز افزایش می‌یابد.
برای رعایت بهداشت و همچنین حصول اطمینان از فرایند پاکسازی کانال، به ازای هر دو یا سه وسیله‌ای که استفاده میشود، کانال یک بار نیازمند شستشو است. توجه داشته باشید که هرچه کانال باریک تر، طویل تر و آناتومی پیچیده تری داشته باشد تعداد دفعات شستشو باید افزایش یابد.
سوزن باید در کانال کاملا غیر فعال باشد. نباید به دیواره های کانال گیر کند یا به‌صورت وج به دیواره‌ها فشار بیاورد. هنگام خروج محلول نیز سوزن باید به‌طور مرتب درحال حرکت باشد. محلول شستشو نیز باید آرام در کانال جریان یابد. همگی این ملاحظات از حادثه هیپوکلریت سدیم جلوگیری می‌کند.
منبع: "مبانی، وسایل و روش‌های اماده‌سازی کانال دندان" نوشته دکتر آرش شهروان، دکتر حسام رحیمی و تعدادی از همکاران به گزارش پایگاه دندانپزشکی ایردن
کلام آخر
در این مقاله در مورد اهمیت استفاده از شستشودهنده ها و ضدعفونی کننده های کانال و انواع آن ها صحبت کردیم. طبق یافته ها، آب مقطر و سرم های موجود در داروخانه ها ضعیف ترین شوینده ها و EDTA و RC-Prep ها قوی ترین مواد شستشوی کانال دندان هستند. این مرحله از درمان روت کانال، اگر شستشو بعد از عمل عصب کشی دندان به صورت کامل و به موقع انجام نشود، ممکن است باعث نفوذ باکتری های دهان و بزاق بیمار به داخل کانال ریشه دندان شود و باعث به وجود آمدن عفونت و التهاب شود و بعد از درمان، بیمار باید تا مدت زیادی با مشکلاتی مانند درد های زیاد و یا آبسه مواجه شود. ممنونیم که تا این جا با ما همراه بودید. برای مطالعه مقالات بیش تر و اطلاع از آخرین اخبار دنیای دندانپزشکی و پزشکی می توانید به بخش آکادمی یونیت سر بزنید.