عصب کشی یا روت کانال؟ کدام درست است؟
انسان ها از همان ابتدا با دندان به دنیا می آیند. این دندان های اولیه در زیر پوشش لثه قرار گرفته و دیده نمی شوند. زمانی که نوزاد انسان به سن 6 تا 7 ماهگی می رسد، این دندان ها به مرور از زیر لثه خارج می شوند و کودکان معمولا وقتی به سن 3 سالگی می رسند تمام دندان هایشان در آمده است. سپس این دندان ها که به دندان شیری شناخته می شوند در سنین 7 سالگی کم کم جای خود را به دندان های دائمی می دهند. دندان ها از همان لحظه اول در جویدن و هضم غذا و صحبت کردن به ما کمک می کنند و نقش برجسته ای در سلامت ما دارند اما جالب است که انسان ها کم ترین توجه را به آن ها داشته و تا زمانی که دردی احساس نکنند به آن ها رسیدگی نمی کنند.
در گذشته های نه چندان دور شاید تنها راه از بین بردن درد دندان، کشیدن آن بود و همه ما این ضرب المثل را شنیده ایم که می گویند "دندانی که درد می کند را باید کشید". اما این باورها امروزه مسخره و خنده دار به نظر می رسند. با پیشرفت چشمگیر علم دندانپزشکی و پدیدار شدن ابزار و اینسترومنت های پیشرفته، کشیدن دندان به آخرین راه حل درمان درد دندان تبدیل شد و اولویت دندانپزشکان و بیماران بر حفظ دندان و بازگرداندن سلامت آن شد. یکی از انواع راه های بازگرداندن سلامت دندان، روت کانال تراپی یا عصب کشی دندان است.
عصب کشی یا روت کانال چیست؟
آیا واقعا در عصب کشی دندان عصب را می کشند؟
جواب این سوال یک "خیر" بزرگ و قاطعانه است. درمان ریشه دندان که اشتباها به عنوان عصب کِشی یا عصب کُشی دندان هم از آن یاد می شود، عبارت است از خارج کردن ریشه یک دندان، تمیز نمودن و شکل دادن به فضای کانال دندان و در انتها پر نمودن آن برای جلوگیری از نفوذ باکتری ها به این ناحیه و بازگشت باکتری ها به سیستم اعصاب دندان. هدف از انجام درمان ریشه دندان یا در زبان لاتین روت کانال تراپی (Root Canal Therapy)، باقی ماندن دندان در دهان بدون وجود "اعصاب زنده" یا "بیمار" در آن است و با انجام این کار می توان از دندان درد احتمالی در هنگام جویدن غذا و در بحث زیبایی باقی ماندن دندان در دهان و داشتن لبخند زیبا استفاده کرد. روت کانال تراپی در اصطلاحات علمی با نام "اندودنتیک (Endodontic)* یا به طور خلاصه اندو (Endo) نیز شناخته می شود. اکنون برای از بین بردن این باور اشتباه بیایید نگاهی به ساختار دندان بیاندازیم.
*“اندو” در زبان یونانی به معنای داخل و “ادنت” به معنای دندان است. عبارت درمان اندودنتیک به معنای درمان داخل دندان می‌باشد.
مغز دندان یا پالپ دندان (Pulp) به رگ ها و اعصاب دندان می گویند. حفره مرکزی در تاج دندان، اتاق پالپ نام دارد. مجرا یا کانالی هم که ریشه دندان و عصب ها در آن قرار دارند را نیز کانال دندان می گویند. در حالت عادی مغز دندان زنده و فعال است ولی پوسیدگی‌ها و آزردگی های رگ ها و عصب ها باعث درد و سرانجام مرگ مغز دندان، و از بین رفتن مغز دندان می شود.
سوال این جا است که چه چیزی باعث آزردگی رگ ها و عصب ها می شود؟
باکتری! باکتری هایی که از طریق مواد غذایی وارد دهان ما می شوند و در آن زندگی می کنند به مرور زمان دندان را هدف قرار داده و باعث ایجاد عفونت می شوند. نفوذ این باکتری ها به پالپ دندان از 3 طریق اتفاق می افتد:
- پوسیدگی دندان
- پر کردگی های نامناسب
- عمل های جراحی متعدد بر روی یک دندان
- وارد شدن آسیب به دندان بر اثر ضربه یا افتادن
چه زمانی روت کانال تراپی (RCT) لازم است؟
زمانی که اشعه ایکس ری (X-Ray) در عکس برداری دندان عفونتی را تشخیص بدهد نیاز به انجام روت کانال تراپی احساس خواهد شد. اما علائمی وجود دارند که پیش از عکس برداری امکان وجود عفونت در پالپ دندان بیمار را نشان می دهند. این علائم شامل موارد زیر هستند:
- احساس درد در زمان خوردن یا نوشیدن مواد غذایی داغ یا سرد
- احساس درد در زمان جویدن یا گاز زدن
- وجود دندان لق شده (Loose Tooth)
اگر به این علائم توجهی نشود به مرور از بین خواهند رفت که این اصلا نشانه خوبی نیست. از بین رفتن این علائم نشان می دهد که عفونت به عصب و ریشه رسیده و به زبان ساده تر، پالپ مرده است.
منبع: مقاله Root canal treatment وب سایت nhs.uk در تاریخ 27 ژانویه 2022
5 قدم تا روت کانال
برای درمان ریشه کانال دو راه متفاوت وجود دارد. اول، کشیدن دندان آلوده و دوم درمان روت کانال. پیش تر هم گفتیم که با علم امروز اولویت بیمار و پزشک بر حفظ دندان است. بنابراین درمان ریشه کانال به نظر گزینه بهتری می آید. فرایند روت کانال یا درمان کانال ریشه در پنج مرحله انجام می شود.
قدم اول: بی حسی (Anesthesia)
پیش از هر اقدامی ابتدا باید با تزریق بی حسی موضعی به بیمار شرایط شروع روت کانال را فراهم کنید. به عنوان یک متخصص روت کانال با احاطه به آناتومی ناحیه و تزریق بی حسی باید اطمینان حاصل کنید که بیمار هیچ احساس دردی ندارد. انتخاب نوع بی حسی باید بر اساس سن بیمار، بیماری های زمینه ای او، حساسیت های احتمالی بیمار و طول مدت جراحی انجام بگیرد. بی حسی ها می توانند موضعی یا سدیشن باشند.
بی حسی موضعی (Local): از طریق تزریق در لثه و در نزدیکی موضع جراحی صورت می پذیرید. در این بی حسی بیمار کاملا هوشیار است و به آن بی حسی با هوشیاری (With consciousness) نیز می گویند.
بی حسی سدیشن (Sedation): علاوه بر تزریق داروی بی حسی، سدیشن نیز یکی از راه های ایجاد بی حسی است . در بیهوشی سدیشن برای حفظ آرامش بیمار از داروهای دیگری در طول درمان نیز میتوان استفاده کرد. در این روش بیمار تقریبا هوشیار و بیدار است. این بی حسی با توجه به دوز داروی استفاده شده می تواند خفیف تا متوسط باشد. در بیهوشی خفیف به بیمار قرصی از خانواده والیوم ها تقریبا یک ساعت قبل از آغاز درمان داده می شود. اگرچه این دارو کمی احساس گیجی به دنبال دارد اما بیمار همچنان بیدار است. گاهی بنا به تشخیص پزشک دوزهای بالاتری از دارو جهت بیهوشی متوسط به بیمار داده می شود که پس از استفاده از آن ها بیمار به خواب می رود اما میزان این خواب آلودگی به حدی است که فرد با تکان دادن بیدار خواهد شد.
پس از ایجاد بی حسی یا بیهوشی خفیف در بیمار درمان کانال ریشه به ترتیب زیر آغاز خواهد شد که در این بخش به توضیح آن ها خواهیم پرداخت.
منبع: مقاله What You Need to Know About Dental Anesthesia وب سایت Healthline در تاریخ 13 دسامبر 2019
قدم دوم: از بین بردن پوسیدگی و باز کردن دندان تا کانال ریشه
پس از این که دندان بیمار بی حس شد در قسمت تاج دندان، حفره ایجاد کرده تا به مرکز دندان که حاوی عروق و اعصاب است دسترسی پیدا کنیم. برای این کار از ابزاری مانند اکسپلور (Explorer)، میله ای بلند با تیغه ای نوک تیز، برای برداشتن پوسیدگی ها یا پانسمان دندان و پروب اندودنتیک (Endodontic Probe) برای تشخیص ورودی کانال ریشه استفاده می شود.
قدم سوم: حذف پالپ با فایل اندو (Removing pulp/ Pulpectomy)
بعد از مشاهده بافت، با ابزار های متنوعی مانند فایل های دستی و فایل های روتاری و مواد شستشو، بافت را با دقت خارج می کنیم. این مرحله یکی از مهم ترین و حساس ترین مراحل درمان کانال ریشه محسوب می شود. فرایند پالپکتومی یا حذف پالپ را می توان برای دندان های کودکان (دندان های شیری) نیز انجام داد.
قدم چهارم: پر کردن کانال ریشه با گوتا پرکا و سیلر (Root Canal Filling)
در این مرحله کانال شکل گرفته و تمیز شده با موادی به نام گوتا پرکا (Gutta Percha) یا سیلر پر می شود. این ماده پرکننده باید بتواند تمام محدوده کانال ریشه و تا نزدیک نقطه به سمنت دندان را پر کند. حداکثر مقداری که می توان از این مواد استفاده کرد بستگی به میزان تحمل دندان و لثه بیمار دارد. امروزه از روش های مختلفی برای پرکردن کانال ریشه با گوتا پرکا و سیلر استفاده می شود. این روش ها عبارتند از :
مواد سیل کننده (Sealer)
سیلر دندان ماده چسبناکی است که هنگام پرکردن ریشه دندان مورد استفاده قرار می‌گیرد. به عبارت بهتر سیلر ماده ای است که حاوی زینک اکساید بوده و پر کننده دائمی برای کانال های ریشه دندان می باشد. سیلرها علاوه بر زینک اکساید حاوی باریم سولفات (ماده ای غیرحلال در آب) و اوژنول هستند. این مواد طیف وسیعی از رنگ را شامل می‌شوند و قادرند با رنگ طبیعی دندان ها همسان شوند. به گونه ای که برای تمامی تکنیک های درمان کانال ریشه مناسب هستند. سیلرها هیچ تغییری در حجم و ابعاد دندان‌ها ایجاد نکرده و بعضی از آن ها می توانند به تنهایی با گوتا پرکا ترکیب و مورد استفاده قرار گیرند. سیلرها بر اساس اجزای شیمیایی طبقه بندی می شوند: سیلرهای اکسید روی اوژنول، حاوی هیدروکسید کلسیم، بر پایه رزین، بر پایه گلاس آینومر، بر پایه سیلیکون و بر پایه بیوسرامیک. سیلرها مبحث گسترده ای دارند که در حوصله این مقاله نمی گنجد و در مقاله "ابزار و تکنیک های روت کانال" به آن ها پرداخته ایم.
گوتا پرکا (Gutta Percha)
گوتا پرکا از نوعی جلبک دریایی تهیه می شود و در عصب کشی دندان برای پر کردن کانال ریشه دندان مورد استفاده قرار می گیرد. زمانی که دندان نیاز به عصب کشی داشته باشد بعد از اینکه کانال ریشه دندان کاملا پاکسازی شد و اصطلاحا پالپ یا عصب دندان خارج شد باید کانال ریشه مجددا پر شود. یکی از مواد پرکننده دندان گوتا پرکا است. در این مرحله گوتا پرکا را داخل فضای خالی دندان قرار داده سپس نواحی باقی مانده با سیلر کاملا پر می شوند. گوتا پرکا در سایزهای متنوع زیادی موجود است که بسته به اندازه طول کانال ریشه دندان و گشادی آن از گوتا پرکا مناسب استفاده می شود.
منبع: بخش دهم کتاب Cohen's Pathways of the Pulp (Tenth Edition) به نام Obturation of the Cleaned and Shaped Root Canal System نوشته WILLIAM T.JOHNSON و JAMES C.KULILD سال 2011 برگرفته از وب سایت Sciencedirect
قدم پنجم: بازسازی تاج دندان (crown restoratıon)
در این مرحله برای تاج دندان با توجه به میزان ساختاری که از دست داده دو راه پیش رویمان است. یا امکان بازسازی کامل تاج دندان بدون روکش وجود دارد و یا مقدار ساختار از دست رفته در حدی هست که نیاز به روکش هست. اگر در این مرحله دندان نیاز به روکش داشته باشد پس از انجام عصب کشی و آماده سازی آن به وسیله موادی خاص قالبی از حفره داخل ریشه گرفته می‌شود. سپس قالب لابراتوار فرستاده شده و از روی آن قطعه فلزی به نام پست (Post) و کور (Core) ساخته می شود. این قطعه با چسب مخصوص داخل ریشه چسبانده می‌شود. از مجموعه پست، کور و ریشه باقی مانده دوباره قالب گیری می شود. به وسیله آن روکشی برای دندان تهیه می‌شود که آن را با چسب مخصوص روی تاج بازسازی شده قرار می دهیم.
معمولا تمام این مراحل در یک جلسه انجام می‌شود و در جلسه‌ی دوم جهت بازسازی دندان اقدام می‌گردد. این بازسازی می‌تواند به صورت مستقیم یعنی بیلداپ (با مواد آمالگام یا کامپوزیت‌های دندانی) و یا به طور غیر مستقیم یعنی روکش دندان باشد.
پس از روت کانال به بیمار چه توصیه هایی می شود؟
باید به بیمار گفته شود که پس از جراحی روت کانال از خوردن غذاهای سفت خودداری کند. پس از تمام شدن جلسات درمان بیمار، هرگونه احساس درد یا خون ریزی در دندان جراحی شده غیرعادی است. اگر بیمار در طول درمان احساس درد داشت می تواند از مسکن هایی مانند ایبوپروفن و پاراستامول استفاده کند. افرادی که جراحی سنگینی را پشت سر می گذارند ممکن است لازم باشد مصرف مواد غذایی شیرین و سیگار را کنار بگذارند و همچنین در تمیز کردن دندان جراحی شده دقت بیش تری به خرج دهند.
منبع: مقاله ?What is a Root Canal وب سایت American Association of Endodontists (aae.org)
خطرات احتمالی روت کانال کدامند؟
اولین خطری که درمان ریشه را تهدید می کند، باقی ماندن عفونت در پشت ریشه و عصب دندانی است به طوری که قابل مشاهده نباشد. این موضوع می تواند تمام فرایند عصب کشی را بی فایده کند. گاهی آنتی بیوتیک ها در از بین بردن عفونت های کانال ریشه موفق نیستند و این عفونت های باقی مانده روت کانال را با شکست مواجه می کنند. بعضی اوقات عفونت در دندان بسیار عمیق می شود یا مینای دندان بیمار به طور کامل از بین رفته است که متاسفانه این موقعیت باعث از دست رفتن دندان خواهد شد.
کلام آخر
پالپ دندان بافت نرم داخل کانال های ریشه ی دندان است که در قسمت میانی دندان، هم در تاج و هم در ریشه قرار دارد و از اعصاب و عروق و بافت همبند تشکیل شده است.عصب کِشی یا عصب کُشی میتوانند به معنی پاکسازی (Cleaning) باشد که یکی از مراحل درمان علمی کانال ریشه است اما به هیچ عنوان نمی توانند کلمه درتی برای مفهوم روت کانال یا همان درمان ریشه باشند. منظور از درمان ریشه، روت کانال، عصب کشی یا هرچیز دیگری که به آن گفته می شود، درمانی است که برای نجات و حفظ دندانی که به شدت دچار پوسیدگی و یا عفونت شده است، به کار می‌رود. درمان ریشه زمانی انجام می‌شود که پالپ دندان دچار آسیب و یا عفونت شده است. درمان ریشه یکی از اعمال ترمیمی دندانپزشکی است. این که تا چه مدت بیمار بتواند از مزایای آن لذت ببرد بستگی به نحوه رعایت بهداشت و نگهداری از دندان روت کانال شده دارد. برای آن که بتوانید بیماران را با معضلات و خطرات عدم نگهداری درست از دندان هایشان آشنا کنید می توانید به این نکته اشاره کنید که طبق آمار روزنامه همشهری، هر ایرانی به طور متوسط 6 دندان پوسیده دارد و اکثر این افراد در دهه 30 تا 40 زندگی خود هستند. این پوسیدگی به مرور عمیق تر شده و ممکن است دیگر راهی جز کشیدن دندان جلوی راه شما نباشد. بنابراین حتما به بیمار یادآور شوید که مسواک و نخ دندان را فراموش نکند.
ممنون که با ما همراه بودید. برای مطالعه مقالات بیش تر می توانید به آکادمی یونیت مراجعه کنید.